Қазіргі уақытта саланың барлық бизнес-процестерін өзгертпестен медицинаның тиімділігі туралы айту мүмкін емес. Сондықтан Мемлекет басшысы өз сөздерінде денсаулық сақтау жүйесін цифрландырудың маңыздылығын бірнеше рет атап өтті.
Электрондық денсаулық сақтауды дамыту деректер базасын біріктіруді, пациенттерге мониторинг жүйесін құруды, сондай-ақ дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың қозғалысын мониторингтеу жүйесін қамтиды.
Медициналық ұйымдарда дәрі-дәрмектердің қалдықтары мен қадағалануы туралы нақты ақпараттың болмауы дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етуді цифрландырудың негізгі проблемасы болып табылады.
Дәрі-дәрмектерді таңбалау – бұл өндірушіден, дистрибуция құрылымынан, дәріханалардан және медициналық ұйымдардан соңғы нүкте – пациентке дейінгі барлық жеткізу тізбегі арқылы дәрі-дәрмектердің қозғалысын бақылаудың маңызды құралы және цифрлық экономикаға қарай маңызды қадам.
Қазақстандағы дәрі-дәрмектерді таңбалау кезеңдері
Дәрі-дәрмектерді таңбалау бойынша пилоттық жобаны жүргізу туралы шешім 2018 жылдың желтоқсанында қабылданды. Ал 2019 жылдың қыркүйегінен бастап ол іске қосылды, оны өткізу үшін осы рәсім бойынша әдістемелік ұсынымдар бекітілді, пилоттық жобаға қатысушылардың және оның шеңберінде таңбалауға жататын дәрі-дәрмектердің тізбесі айқындалды.
Бұл ретте 2020 жылдың қазан айында Премьер-министрдің өкімімен 2020-2025 жылдарға арналған фармацевтика және медицина өнеркәсібін дамыту бойынша кешенді жоспары бекітілді, оған дәрілік заттарды таңбалау мәселелері де енгізілді.
Пилоттық жобаға келетін болсақ, ол 2021 жылдың 31 шілдесінде аяқталды. Қазақстандық фармацевтикалық хабаршының мәліметінше, «пилотта жобаға» фармацевтика саласының 23 өкілі қатысты, олардың арасында өндірушілер, дистрибьюторлар, дәріханалық және медициналық ұйымдар болды.
Пилоттық жобаның нәтижелері бойынша таңбалау мен қадағалаудың ақпараттық жүйесін пысықтау үшін ұсынымдар жіберілді.
2024 жылғы 1 шілдеден бастап Қазақстанда дәрілік заттарды міндетті таңбалау енгізілуде.
Тұтастай алғанда, Қазақстанда тауарларды қадағалау үшін таңбалау – ЕАЭО-да сәйкестендіру құралдарымен тауарларды таңбалау туралы Келісім шеңберінде, сондай-ақ 2019 жылдың көктемінде қолданысқа ене бастаған «Сауда қызметін реттеу туралы» Қазақстан Республикасы Заңы шеңберінде жүргізіледі.
Бастапқыда елдегі тауарларды таңбалау тері бұйымдарынан басталды, содан кейін ол темекі өнімдері мен аяқ киімдерге жүргізілді. Қазір дәрі-дәрмектерге назар аударылуда.
Халықаралық тәжірибе
Бүгінде дәрі-дәрмектерді міндетті цифрлық таңбалау Ресейде енгізілген, сондай-ақ АҚШ-та және Еуропалық Одақ елдерінде, Түркия, Оңтүстік Корея, Үндістан, Қытай, Италия және Аргентинада белсенді түрде енгізілуде.
Дәрі-дәрмектерді таңбалауды енгізу барысында әр ел бірқатар оң әсерлер көрді. Фармацевтикалық таңбалау – бүкіл экономиканы цифрландыру бойынша үлкен жобаның бөлігі, бұл бүкіл ел үшін үлкен маңызға ие.
Қазақстанда дәрілік заттарды таңбалау жүйесі кезең-кезеңмен енгізіледі.
Мысалы, Ресей Федерациясында таңбалаудың бірінші кезеңі 2018 жылы басталды және 2021 жылға қарай олар дәрі-дәрмектердің барлық тізімін міндетті таңбалауға көшті. Дәрі-дәрмектерді таңбалауды тиімді енгізудің сәтті мысалы болып табылатын Түркияда дәрі-дәрмектерді міндетті түрде таңбалауға дайындық 8 жылға созылды.
Бұл не үшін қажет?
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері бойынша, дамушы елдердегі дәрі-дәрмектің әрбір оннан бір пакеті контрафактілік болып табылады. Таңбалау, өз кезегінде, тұтынушыларға емделу үшін сатып алынған дәрі-дәрмектің түпнұсқалығы мен жарияланған сапасына кепілдік береді.
Цифрлық таңбалаудың арқасында цифрлық платформа, дәрі-дәрмек нарығы айналымына қатысушылардың бірыңғай тізілімі, дәрі-дәрмектердің бірыңғай каталогы құрылады, нақты уақыт режимінде ел ауқымында дәрі-дәрмек айналымының статистикасын алуға мүмкіндік пайда болады. Контрагенттердің қағаз жүзінде өзара іс-қимылынан алшақтап, мемлекеттік органдар арасындағы өзара іс-қимыл жеңілдетілетін болады.
Міндетті таңбалау мен қадағалауды енгізу контрафактілік және жалған өнімдердің айналымынан қорғаудың негізгі құралдарының бірі бола отырып, сатып алушыға сатып алынатын дәрі-дәрмектердің түпнұсқалығын өз бетінше тексеруге мүмкіндік беретін, дәрі-дәрмектердің «ағынының» шығындарын едәуір төмендететін, дәрі-дәрмектердің қалдықтары бойынша ақпаратты шоғырландыруды жеңілдететін, сондай-ақ өндірушіден пациентке дейінгі дана-дана қаптаманың жеке есебін қамтамасыз ететін дәрі-дәрмек айналымын неғұрлым ашық етеді.
Медициналық дәрі-дәрмектерді цифрлық таңбалау және қадағалау жүйесін енгізу – бұл сапалы медициналық көмекке қол жеткізуді және контрафактіліктен қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған қадам.
Таңбалау жүйесі қалай жұмыс істейді?
Таңбалау – бұл өндірушінің немесе импорттаушының тауардың түпнұсқалығын растайтын идентификатор болып табылатын арнайы марканың бастапқы немесе қайталама қаптамасына түсірілуі.
Тауарларды сәйкестендіру құралдарымен таңбалау процестерін ақпараттық қамтамасыз етуге және олардың айналым процесінде одан әрі қадағалануына арналған тауарларды таңбалау мен қадағалаудың ақпараттық жүйесінде (МПТ АЖ) қамтылған сәйкестендіру құралдары мен мәліметтер жазылған дәрілік заттар таңбаланған дәрілік заттар деп танылады.
Сәйкестендіру құралдарында GS1 DataMatrix есепке алу және штрих-кодтау саласындағы халықаралық стандарттарға сәйкес келетін 4 деректер тобын қамтитын таңбалар комбинациясы болып табылатын бірегей таңбалау коды бар.
Data Matrix кодымен таңбалау – бұл өнімге арнайы сәйкестендіру
құралын – қара және ақ өрістер түріндегі екі өлшемді шаршы
кескінді қолдану. Кодта өндіруші, шыққан елі, сериялық
нөмірі және бұзудан қорғау туралы ақпарат бар.
Дәрілік заттарды цифрлық таңбалау жүйесі сканерлердің, деректерді жинау терминалының, POS-терминалдардың, сондай-ақ телефон камераларының көмегімен сканерлеуге және өнімнің түпнұсқалығын тексеруге болатын әрбір дәрілік заттың қаптамасында data matrix бірегей цифрлық кодтарын қолдануды көздейді.
Айналымға кім қатысады?
Таңбалау жүйесіне дәрілік заттар айналымының барлық қатысушылары енгізілген. Қажетті ақпараттық жүйелер кедендік кіруден бастап соңғы алушыға берілгенге дейін біріктіріледі.
Дәрілік заттарды сәйкестендіру құралдарымен таңбалауды дәрілік заттар айналымына қатысушылар (ДЗАҚ) Қазақстан аумағына сатып алуды, сақтауды, әкелуді, дәрілік заттарды өндіруді, таңбалауды, тасымалдауды және өткізуді қамтитын дәрілік заттар айналымы кезіндегі Қағидалардың бекітілген тәртібіне сәйкес жүзеге асырады. Айта кету керек, медициналық бұйымдарды DataMatrix кодымен таңбалау қазіргі уақытта болжанбайды.
Таңбаланған фармацевтикалық тауарлардың айналымына қатысады:
Айналымның әрбір қатысушысы таңбаланған тауарға жасалатын операцияларды тіркеуі керек. Осылайша, дәрі-дәрмектерді өндіруден бастап сатып алушылар алғанға дейін олардың қозғалысының бүкіл жолы бақыланады. Бақылаушы органдар кез келген уақытта фармацевтикалық тауардың қай жерде екенін және оның жарамдылық мерзімі аяқталғанға дейін қанша уақыт қалғанын біле алады.
Қазіргі уақытта елімізде медициналық мекемелерді таңбалау кодтарын оқу және тиісті ақпараттық жүйелерді біріктіру үшін қажетті жабдықтармен жарақтандыру жұмыстары жүргізілуде.
Бақылау, есеп және жоспарлау
Есепке алу, бақылау және жоспарлау – дәрілік заттарды міндетті таңбалауды енгізудің негізгі элементтері болып табылады. Бұл процесс дәрі-дәрмектерді өңдеуде ашықтықты, қауіпсіздікті және тиімділікті қамтамасыз етуге бағытталған бірқатар қадамдар мен шараларды қамтиды.
Таңбалау дәрілік заттардың ашық есебін құруға, сондай-ақ дәрі-дәрмектерді тұтынудың атаулылығын бақылауға мүмкіндік береді, бұл өз кезегінде мемлекетке халықтың дәрілік заттардың оңтайлы бөлінуіне және уақтылы қамтамасыз етілуіне қосымша бақылау береді. Бұдан басқа, дәрілік заттарды тұтыну бойынша деректердің болуы есебінен ТМККК шеңберінде және МӘМС жүйесінде дәрі-дәрмектерді сатып алуды жоспарлау сапасы артады.
Дәрі-дәрмектерді цифрлық таңбалау әр дәрі-дәрмектің қозғалысын онлайн режимінде бақылауға, сұранысты бағалауға және қажетті қорларды қалыптастыруға мүмкіндік береді. Нарықтың адал қатысушылары дәрі-дәрмектердің заңсыз айналымын азайту арқылы бәсекеге қабілетті болады. Олар өндірілген дәрі-дәрмектердің логистикасын нақты жоспарлай және пысықтай алады.
Заңнамалық қырлары
Қазақстанда ҚР Денсаулық сақтау министрінің №ҚР ДСМ-11 бұйрығымен бекітілген «Дәрілік заттарды таңбалау мен қадағалау және медициналық бұйымдарды таңбалау қағидаларын бекіту туралы» заң қолданылады.
Өндіруші (немесе буып-түюші кәсіпорын) заңнамаға сәйкес дәрілік заттарды таңбалауды дәрілік заттарды қаптаманың әрбір бірлігіне (бастапқы, аралық, қайталама), сондай-ақ:
«Сауда қызметін реттеу туралы» заңға сәйкес сәйкестендіру құралдарымен таңбалау енгізілген күннен кейін Қазақстан аумағында дәрілік заттардың айналымы таңбалауды енгізу кезеңділігі мен қадағалануын сақтау шартымен олардың іске асырылуы туралы мәліметтерді жүйеге беру кезінде жүзеге асырылады.
Сәйкестендіру құралдарымен таңбаланған дәрілік заттарды қабылдауды МПТ АЖ-да дәрілік заттардың айналысы саласындағы субъект растайды.
Айта кетейік, қазіргі уақытта ҚР ДСМ дәрілік заттарды таңбалау және қадағалау ережелерін бұзғаны үшін әкімшілік ықпал ету шараларын қолдану бөлігінде бірқатар нормативтік құқықтық актілерге өзгерістер енгізуде.
«Қазақтелеком» АҚ-мен ынтымақтасу
«Қазақтелеком» АҚ таңбалау жөніндегі бірыңғай оператор бола отырып, фармацевтикалық нарықтың қолданыстағы инфрақұрылымына дәрі-дәрмектерді қадағалау жүйесін құру бойынша жұмыс жүргізеді.
Бірыңғай дистрибьютор ТМККК шеңберінде және МӘМС жүйесінде тегін рецептуралық дәрі-дәрмектерді іске асыру үшін өз функционалы бойынша бейімделген дәрілік қамтамасыз етудің автоматтандырылған жүйесін енгізу мүмкіндіктерін іздеуде белсенді қызығушылық танытады.
Мәселен, 2020 жылы Бірыңғай дистрибьютор мен «Қазақтелеком» АҚ арасында дәрілік заттарды таңбалау және қадағалау бойынша пилоттық жобаны жүргізу бойынша Меморандум жасалды. Пилот шеңберінде Бірыңғай дистрибьютордың қоймаларына таңбаланған дәрілік заттар жеткізіліп, кейіннен медициналық ұйымдарға жөнелтілді.
Процесті іске қосу барысында «Қазақтелеком» АҚ-ға пысықтау үшін жіберілген бірқатар ескертулер анықталды. Сонымен қатар, тараптар шет елдердің дәрілік заттарын міндетті таңбалауды енгізу тәжірибесін зерделеді.
Пилоттық жобаның нәтижелері бойынша Бірыңғай дистрибьютор дәрі-дәрмектер қозғалысының бизнес-процестеріне сәйкес қаптамаларды таңбалау мен сәйкестендіруді пайдалана отырып, дәрі-дәрмектер қозғалысының мониторингінің ақпараттық жүйесін пысықтауды келісті. Осылайша, бизнес-процестердің схемаларын өзектендіре отырып, «Қазақтелеком» АҚ Бірыңғай дистрибьютор қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып, ақпараттық жүйенің прототипін дайындап, ұсынды.
Жүйенің оң өзгерістері Бірыңғай дистрибьютордың жалға алынған қоймаларының мысалында сенімхат функционалын жүргізу саласында, атап айтқанда дәрі-дәрмектерді қабылдау, ауыстыру және жөнелту рәсімдерін жетілдіру арқылы жасалды.
Өзгерістер Бірыңғай дистрибьюторға жүйеге өзі кіруге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, Бірыңғай дистрибьютордың қоймалары үшін рөлдер тізімі анықталды. Сондай-ақ, қоймалар үшін аумақтық бөлінген бөлімшелерді жүргізу және қоймалар деңгейінде қабылдау-тапсыру актісін құру, медициналық ұйымдар бойынша бөлу мүмкіндігі бар.
Нәтижелер – не береді?
Цифрлық таңбалаудың арқасында өндірушілер, медициналық мекемелер мен мемлекеттік органдар нақты уақыт режимінде дәрілік заттарды тұтынудың барынша нақты көрінісін көре алады. Нарық ашық болады, тауарлар бақыланады және өндіріс қуаттары талданады, тауарлардың таралуы реттеледі. Осылайша, елдегі дәрі-дәрмектердің жалған және контрафактілік деңгейі төмендетіліп, ең төменгі айналымға жеткізіледі.
Сонымен қатар, келесі әрекеттерге мүмкіндік береді:
Барлық мүдделі денсаулық сақтау ұйымдарына таңбалау дәрілік заттардың ашық есебін құруға, сондай-ақ дәрі-дәрмектерді тұтынудың атаулылығын бақылауға мүмкіндік береді, бұл өз кезегінде мемлекетке халықтың дәрілік заттардың оңтайлы бөлінуіне және уақтылы қамтамасыз етілуіне қосымша бақылау береді. Бұдан басқа, дәрілік заттарды тұтыну бойынша деректердің болуы есебінен ТМККК және МӘМС шеңберінде дәрі-дәрмектерді сатып алуды жоспарлау сапасы артады.
Сайып келгенде, тұтынушы жеңеді. Ол контрафактілерден толығымен қорғалған, сапалы дәрі-дәрмектерді алуға кепілдік беріледі. Бұл ретте қазақстандықтар Naqty onim тегін мобильді қосымшасының көмегімен Data Matrix кодын сканерлеу арқылы дәрі-дәрмектің заңдылығын тексере алады. Тұтынушы өнім туралы негізгі ақпаратты көре алады: өндіруші туралы мәліметтер, құрамы, жарамдылық мерзімі және басқа да маңызды ақпарат. Егер сатып алушы жарамдылық мерзімі өтіп кеткенін анықтаса, онда сіз шағымды қосымшада қалдыра аласыз.
Қазақстандағы дәрілік заттарды таңбалау жүйесі туралы толық ақпаратты Naqty onim сайтынан осы сілтеме арқылы білуге болады.
Ұзақ мерзімді перспективада таңбалау саланың дамуына оң әсер етеді, дәрі-дәрмектің өндірушінің машинасынан дәріхана сөресіне дейінгі бүкіл жолын бақылауға мүмкіндік береді. Таңбалау сонымен қатар елдегі дәрі-дәрмектерді жеткізу мен қамтамасыз етудегі жағдайды жақсартады, осылайша олардың жетіспеушілігін болдырмайды.
Мемлекет үшін де артықшылықтар бар. Таңбалау фармацевтикалық нарықтағы контрафактілік өнім көлемін азайтып қана қоймай, кедендік және салықтық төлемдердің жиналуын арттыруға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ, бизнес үшін артықшылықтар туралы айта кеткен жөн. Таңбалау – бұл сіздің нарықтағы үлесіңізді кеңейту, контрафактіні, жалғандықты және жосықсыз бәсекелестікті ығыстыру арқылы жаңа нарықтарға шығу тәсілі.
Жобаның негізгі қорытындысы – мемлекеттік бюджеттік медициналық бағдарламалар және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру шеңберінде пайдаланылатындарды қоса алғанда, дәрі-дәрмектердің заңсыз саудасын жою. Бұл ел халқының денсаулығын қорғау деңгейіне әсер етеді. Сонымен қатар, таңбалау жүйесі дәрі-дәрмек бағасын реттеуге мүмкіндік береді.
