Бүгінгі күні Қазақстанның фарминдустриясы қарқынды дамып келеді және ел экономикасында маңызды рөл атқарады. Статистикаға сәйкес, соңғы 10 жылда сала жылына орта есеппен 12%-ға өсуде. Бұл көп деңгейлі мемлекеттік қолдаудың арқасында.
Қазақстанның фармацевтика өнеркәсібі соңғы 20 жылда өсу кезеңінде. Бұған бірқатар факторлар ықпал етті: қанықпаған ішкі нарықтағы өндіріс бойынша төмен база, ірі өнім желісі бар шетелдік инвесторлардың келуі, өндірістің жаңа стандарттарына көшу, мемлекеттік тапсырыс шеңберіндегі ұзақ мерзімді келісімшарттар, сондай-ақ ЕАЭО дәрі-дәрмектерінің жалпы нарығын іске қосу. Пандемия соңғы нүкте болды, содан кейін препараттардың мүмкіндігінше үлкен номенклатурасын жергіліктендірудің маңыздылығын түсіну келді.
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ФАРМАЦЕВТИКАЛЫҚ НАРЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ
Біздің елімізде дәріхана ұйымдары XIX ғасырдың басында құрыла басталды. Осы кезеңде Ресейдің құрамында революцияға дейінгі Қазақстанда дәріхана қызметі өте әлсіз болды. Саудагерлер Ресейден әкелінген дәрі-дәрмектерді сатып алумен және сатумен айналысты. Дәрі-дәрмектерге деген қажеттілік соншалық, бірнеше рет уездік бастықтар өздерінің есептерінде ауруханаларда дәріханалар құру қажеттілігі туралы айтқан.
ХІХ ғасырдың 50-ші жылдарына дейін Қазақстанның бүкіл аумағында бірде-бір еркін дәріхана болған жоқ. 1842 жылы Орал қаласында халыққа ақылы дәрі-дәрмек беретін алғашқы дәріхана ашылды. Ол көптеген жылдар бойы Қазақстанда жалғыз болды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қалаларда халық санының көбеюімен Семей және Петропавл қалаларында халыққа дәрі-дәрмектерді ақылы түрде беру үшін дәріханалар ашылды. Дәріханалар желісінің дамуы өте баяу жүрді, ал 1875 жылға қарай бүкіл Қазақстан аумағында тек 6 дәріхана болды — Орал, Семей және Петропавлда. Осылайша, бір дәріханаға 248,8 мың халық саны келді. Ширек ғасырдан кейін дәріханалар саны 18-ге жетті.
Революцияға дейінгі Қазақстанда дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етудің дамуына 1884 жылы Шымкент сантонин зауытының ашылуы ерекше әсер еткені сөзсіз. Оны саудагерлер Н.И. Иванов пен Н.П. Савинков жабайы цитрустық жусанның өсетін жерлерінде сантонин — құнды гельминтке қарсы өнім алу үшін ашты.
Сол кезде сантонин Қазақстанда өндірілетін жалғыз дәрілік өнім болды. Шымкент сантонин зауытының негізі Қазақстанда фармацевтикалық өндірістің қалыптасуында прогрессивті рөл атқарды.
Шымкенттен барлық сантонин Гамбургке «Вебер және Цебель» фирмасының қарамағына жіберілді. Алайда, сантониннің әлемдік нарықтағы бәсекелестігі зауыт басшылығын жағдайларға байланысты әрекет етуге мәжбүр етті. Мысалы, 1889 жылдан 1896 жылға дейін зауыт жұмыс істемеді. Мемлекеттік облыстық мұрағаттың мәліметінше, зауыт қант өндірумен де айналысқан, бірақ кейін де бейінді өнім өндіруге қайта оралды.
ХХ ғасырдың басында дәріханалар қоныс аударатын ауылдарда, теміржол вокзалдарында немесе халық тығыз орналасқан аудандарда пайда бола бастады. 1907 жылы Қостанай облысы Федоровка ауылында, Қазалыда Шалқар станциясында және т.б. жеке дәріханалар ашылды.
Фармацевтер саны өте баяу өсті, жыл сайын орта есеппен 2-3 адамға өсті. Егер 1890 жылы 8 болса, 1915 жылы бұл белгі 64-ке жетті. Олардың 17-сі дәріхана иелері, ал 47-сі дәріхана көмекшілері болды. Революцияға дейінгі Қазақстанда фармацевтикалық кадрларды ұйымдастырылған даярлау болған жоқ.
1922 жылы Киргосмедторг және оның жергілікті органдары құрылды, олардың міндеттеріне дәріхана желісі мен емдеу мекемелерін дайын дәрі-дәрмектермен қамтамасыз ету кірді. Өз мүмкіндіктерінің шегінде бұл ұйымдар дәріханалар желісінің кеңеюіне ықпал етті, гален өндірісін ұйымдастырды, дәрі-дәрмектерді сатып алды және таратты. 1927 жылға қарай Қазақстанда 127 дәріхана мекемесі болды.
1931 жылы М.М. Чумбалов Семей қаласында ұлттық фармацевтикалық кадрларды даярлау үшін Қазақстандағы алғашқы фармацевтикалық мектеп, Алматыда Орталықтандырылған дәріхана қоймасын ұйымдастырды. Семей фармацевтикалық мектебін 1933 жылы 13 фармацевт, 1934 жылы 18 фармацевт бітірді.
Соғыс жылдарында Қазақстан аумағында 47 дәріхана, 3 дәріхана қоймасы, 58 дәріхана пункті ашылды. Осы кезеңде көптеген фармацевтикалық зауыттар Украина, Ресей аумағынан көшірілді, сондықтан республикада фармацевтика өнеркәсібінің қарқынды дамуы байқалады. Мысалы, егер 1942 жылы Қазақстанда 27 тонна гален өнімі шығарылса, 1943 жылы — 40 тонна шығарылды.
Соғыс жылдарында мұнда барлығы 5 цех ұйымдастырылып, оның ішінде — таңғыштар мен басқа да таңғыш материалдар өндірісі бойынша жұмыс істеді. Сондай-ақ, гипс, рентген пленкасы, стрептоцид, сульфидин, этил спирті, холосас және т.б. шығарыла бастады. Осылайша, ауыр соғыс жылдарында Қазақстанда өзінің фармацевтикалық өнеркәсібі қалыптасты. Алайда, соғыс жылдарында аудан орталықтарындағы дәріхана пункттерінің саны 5 есе азайды.
1954 жылғы қаулымен Алматы, Ақмола, Қарағанды және Өскеменде 4 дәріхана қоймасын салу, ал 1960 жылы Алматы қаласында фармацевтикалық фабрика салу туралы шешім қабылданды.
1975 жылы Алматы қаласында Қазақ КСР фармацевттерінің бірінші съезі өтті. Екінші съезд 1981 жылы Шымкентте, ал үшінші съезд 1987 жылы Қостанайда өтті.
НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ФАРМАЦЕВТИКАЛЫҚ НАРЫҚТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Қазақстандық фармацевтикалық нарықтың қалыптасуы 90-жылдардың ортасынан басталды. 1994 жылы халықты және мемлекеттік денсаулық сақтауды дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету 1832 дәріханасы бар «Фармация» Мемлекеттік акционерлік холдингтік компаниясы арқылы орталықтандырылды.
«Фармация» холдингі монополиясыздандырылғаннан және дәріхана мекемелері жекешелендірілгеннен кейін дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етудің орталықтандырылған жүйесі жойылды. Дәрілік қамтамасыз етудің қазақстандық моделі осы кезеңде нарықтық экономика қағидаттарына негізделген жүйеге орталықтандырылған бөлуден қатаң трансформацияға ұшырады.
1996 жылдың ортасына қарай дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етудің бүкіл жүйесі толығымен өзгерді. Белгілі бір дәрежеде тапшылықты еңсеріп, дайын дәрілік заттар мен медициналық мақсаттағы бұйымдардың әртүрлі түрлерімен қанықтыру қамтамасыз етілді. Қызмет көрсету мәдениеті өсті. Дистрибьюторлық, өндірістік және бөлшек сауда секторларында өзгерістер орын алуда. Заманауи маркетингтік технологиялар енгізілді.
1997 жылы ҚР Үкіметі Фармацевтика өнеркәсібін дамытудың мемлекеттік бағдарламасын қабылдайды, онда дәрі-дәрмектер мен медициналық препараттардың ішкі өндірісі басымдыққа ие болады.
2000 жылдардың басында сала дағдарыстан кейін қалпына келе бастады. Нарықта бірден бірнеше кәсіпорын пайда болады: «Нобель АФФ» жобасы және «Глобал фарм» БК іске қосылады. Өсудің жоғары қарқыны 2008 жылға дейін жалғасады.
Инвестициялық қызметтің келесі нүктесі 2011-12 жылдарға келеді, «Химфарм» АҚ Шымкент алаңын поляк Polpharma сатып алады, ал «Глобал Фармға» Lancaster group серіктесі ретінде түрік Abdi Ibrahim келеді.
«Сауда саясатын дамыту орталығы» АҚ деректері бойынша 2009 жылдан 2013 жылға дейін фармацевтикалық өнім өндірісінің өсуі байқалды, ол жыл сайын 16%-ды құрады. Өндіріс көлемінің оң серпініне қарамастан, фармацевтика өнеркәсібінің Қазақстанның ЖІӨ көлеміне қосқан үлесі айтарлықтай төмен болып қалды.
НАРЫҚ ҚАТЫСУШЫЛАРЫ
Бүгінгі күні фармацевтика өнеркәсібі Қазақстанда 100-ден астам кәсіпорын – шетелдік және жергілікті фармацевтикалық өнімдерді өндірушілер, соның ішінде медициналық мақсаттағы бұйымдардың шағын өндірушілері бар. Отандық кәсіпорындар: «Химфарм» АҚ, «Глобал Фарм БК» АҚ, «Нобель АФФ» АҚ, «Ромат» және «Досфарм» фармацевтикалық компаниялары технологиялық процестерді әзірлеу мен енгізуді, дайын дәрілік нысандарды өндіруді, дистрибьюторлық және дәріханалық желілер арқылы емдеу мекемелері мен тұтынушыларға сатуды қоса алғанда, толық циклді кәсіпорындар болып табылады. Медициналық құрал-жабдықтар бойынша өндірістің толық циклы бар кәсіпорын «Ақтөберентген» АҚ болып табылады.
Дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етуді ұйымдастыруға бизнестің үш түрі қатысады:
БІРЫҢҒАЙ ДИСТРИБЬЮТОР
Қазақстанда мемлекет құрылған бірыңғай дистрибьютор арқылы әрекет ете отырып, дәрі-дәрмектерді жеткізуде маңызды рөл атқарады. 2009 жылғы ақпанда ҚР Үкіметі «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры» АҚ құрылымында «СҚ-Фармация» компаниясын құру туралы шешім қабылдады. 2013 жылдың мамыр айында «СҚ-Фармация» ЖШС-нің жүз пайыздық үлесін иелену және пайдалану құқығы ҚР Денсаулық сақтау министрлігіне берілді.
Бірыңғай дистрибьютор жүйесі тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде халықты дәрілік заттармен қамтамасыз ету, Қазақстанның фармацевтика саласының орнықтылығы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру, дәрілік заттарды мемлекеттік сатып алуды шоғырландыру жолымен фармацевтика өнеркәсібін дамыту мақсатында құрылған.
2011 жылдан бастап ҚР Үкіметінің қаулысына сәйкес «СҚ-Фармация» республикалық бюджет қаражаты есебінен сатып алынатын медициналық техниканы сатып алуды, сондай-ақ қаржы лизингі жағдайында денсаулық сақтау ұйымдарына одан әрі беру үшін ұйымдастырушы болып табылады.
Медициналық техниканы орталықтандырылған сатып алу функциясын бере отырып, «СҚ-Фармация» ЖШС-нің алдына республика шеңберінде сатып алуды орталықтандыру және екі кезеңді тендерлік рәсімдерді қолдану, сатып алынатын жабдықтың сапасын одан әрі арттыру және оның жұмысының үздіксіздігін қамтамасыз ету есебінен оның құнын төмендету міндеті қойылды.
Сатып алу тендерлік негізде өнімнің әрбір атауы бойынша шекті бағаны көрсете отырып, уәкілетті орган жыл сайын әзірлейтін және бекітетін тізім шеңберінде ғана өнім берушілерді таңдау жолымен жүргізіледі. Бірыңғай дистрибьютордың әлеуетті өнім берушіні таңдауының негізгі өлшемшарты өнім берушіде өндіруші мәртебесінің немесе фармацевтикалық өнім өндірушінің ресми өкілінің болуы болып табылады. Сатып алу қағидаттарының бірі отандық өндірушілерді қолдау болып табылады.
Мысалы, 2021 жылдың қорытындысы бойынша қазақстандық фармацевтикалық нарық көлемі 765 млрд. теңгені құрады. Қазіргі уақытта Қазақстанның фармацевтикалық нарығында 88 отандық өндіруші бар, оның ішінде 32 компания дәрі-дәрмек өндіреді. Бүгінде отандық кәсіпкерлер дәрілік заттардың 900-ге жуық түрін және медициналық бұйымдардың 1 мыңнан астам түрін шығарады. 2022 жылдың бірінші жартыжылдығында фармацевтика саласы 4,9%-ға өсті.
Фармацевтикалық өнім өндірісінің негізгі үлесі ірі кәсіпорындарға тиесілі: «Химфарм» АҚ, «Нобель Алматы фармацевтикалық фабрикасы» АҚ, «Абди Ибрахим Глобал Фарм» ЖШС, «Келун-Казфарм» ЖШС, «Қарағанды фармацевтикалық кешені» ЖШС
Отандық өндірушілерді қолдаудың негізгі тетігі 10 жылға дейінгі мерзімге дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды жеткізудің ұзақ мерзімді шарттарын жасасу болып табылады. Бірыңғай дистрибьютор 92 ұзақ мерзімді шарт жасасты, оның шеңберінде 2025 жылға дейін жаңа дәрілік заттардың 804-тен астам позициясын және медициналық бұйымдардың 3944 позициясын жеткізу жоспарланған. Қолданыстағы ұзақ мерзімді шарттар бойынша дәрілік заттардың 316 түрін және медициналық бұйымдардың 428 түрін өндіру жолға қойылған.
Ел Президенті отандық өндірушілермен оффтейк-келісімшарттардың номенклатурасы мен көлемін кеңейтуді тапсырды. Бұл салалар инвестициялар үшін ашық және мұндай жобалар мемлекет тарапынан толық қолдауға ие болады.
Қазіргі уақытта Ақтөбе, Астана және Шымкентте 3 кластерлік аймақ қарастырылуда.
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ НАРЫҚТАҒЫ ӘЛЕМДІК АЛЫПТАР
Мемлекет Басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылғы 11 қаңтарда мәжіліс отырысы кезінде Қазақстан қолайлы инвестициялық ахуалды сақтауға мүдделі екенін атап өтті. Сондай-ақ, Президент бұл кезеңде жаһандық энергетикалық және технологиялық ауысудың ESG талаптарын күшейту жағдайында елдің тартымдылығын арттыру үшін инвестициялық саясаттың жаңа тұжырымдамасы қажет екенін айтты.
Осылайша, Бірыңғай дистрибьютор Kazakh Invest-пен бірлесіп, ҚР аумағында өз өндірістерін оқшаулауға дайын әлеуетті инвесторларға арналған жолкөрсеткіш – INVESTMENT GUIDE BOOKдайындалды. Құжат бір терезе қағидаты бойынша қаптамадан бастап өндірістің толық цикліне дейін ірі дәрілік брендтер еліне кіру алаңын қамтамасыз етуге арналған.
ҚР аумағында өндірісті оқшаулауға дайындық бойынша PFIZER, АТАБАЙ, Johnson Johnson, ERG, Astra-Zeneca, ABBVIE, Novartis, ROCHE, Sandoz, Takeda Pharmaceutical сияқты алпауыттармен одан әрі ынтымақтастық үшін берік негіз қалаған BigPharmа өкілдерімен кездесулер өткізуге мүмкіндік туды.
Шетелдік серіктестердің келуімен Қазақстанда GMP халықаралық стандарттары бойынша сертификатталған өндірістік алаңдар пайда бола бастады. Қазіргі уақытта 9 отандық фармацевтикалық компания GMP сертификаттарын алды. Айта кету керек, олардың көпшілігі шетелдік қатысуы бар кәсіпорындар. Белгілі бір өндірістерге арналған GMP сертификаттарының болуы өндірілетін өнім көлемін ұлғайтуға және отандық препараттарды сыртқы нарықтарға еркін жылжытуға ықпал етуі тиіс.
Тұтастай алғанда, қазақстандық фармацевтикалық нарық салыстырмалы түрде жас, алайда оның барлық жылдарында отандық фарманы дамыту үшін орасан зор жұмыс атқарылды. Егер бұрын ел аумағында дәріханалардың санын саусақпен санауға болатын болса, қазір Қазақстан Орталық Азия өңірінде де, ЕАЭО бірыңғай нарығы шеңберінде де жетекші көрсеткіштерге ие өңдеуші өнеркәсіптің серпінді дамып келе жатқан салаларының бірі болып табылады.
Қазақстандық өндірушілер Қырғызстан, Ресей, Словения, Түркия және Өзбекстан нарығын табысты игеруде. Салаға салынған инвестициялардың өсуі фармацевтикалық өнімдер экспортының көрсеткіштерін жақсартуға серпін берді. Мысалын, 2021 жылдың қаңтар-наурыз айларында шетелге жеткізілімдер шамамен 18,7 млн долларды құрады, бұл 2020 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 48%-ға артық.
Фармацевтикалық индустрияны дамыту стратегиясы өз алдына өршіл мақсаттар қояды, оның ішінде фармацевтика өнеркәсібін серпінді ғылыми-технологиялық және әлеуметтік бағдарланған дамыту, жоғары өнімді экспортқа бағдарланған сектор құру және соның салдарынан дәрілік заттар экспортының көлемін ұлғайту. Стратегиялық міндеттер ғылым, білім және қолданыстағы фармацевтика арасындағы тығыз байланысты қалыптастыру және сақтау болып табылады, бұл іргелі ғылымның дамуына серпін береді және Қазақстанның ғылыми мұрасын нығайтады.
Жаңа зауыттың ашылуы отандық өндірістің дамуына жаңа серпін береді, өндірушілеріміздің инновациялық препараттарды терең оқшаулауға дайындығын көрсетеді, бұл ғылыми әзірлемелердің коммерцияландыру және практикаға бағдарлану дәрежесін арттырып қана қоймай, таяу болашақта қазақстандық өнім экспортының үлесін арттырады.
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ НАРЫҚТАҒЫ ӘЛЕМДІК АЛЫПТАР
Мемлекет Басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылғы 11 қаңтарда мәжіліс отырысы кезінде Қазақстан қолайлы инвестициялық ахуалды сақтауға мүдделі екенін атап өтті. Сондай-ақ, Президент бұл кезеңде жаһандық энергетикалық және технологиялық ауысудың ESG талаптарын күшейту жағдайында елдің тартымдылығын арттыру үшін инвестициялық саясаттың жаңа тұжырымдамасы қажет екенін айтты.
Осылайша, Бірыңғай дистрибьютор Kazakh Invest-пен бірлесіп, ҚР аумағында өз өндірістерін оқшаулауға дайын әлеуетті инвесторларға арналған жолкөрсеткіш – INVESTMENT GUIDE BOOKдайындалды. Құжат бір терезе қағидаты бойынша қаптамадан бастап өндірістің толық цикліне дейін ірі дәрілік брендтер еліне кіру алаңын қамтамасыз етуге арналған.
ҚР аумағында өндірісті оқшаулауға дайындық бойынша PFIZER, АТАБАЙ, Johnson Johnson, ERG, Astra-Zeneca, ABBVIE, Novartis, ROCHE, Sandoz, Takeda Pharmaceutical сияқты алпауыттармен одан әрі ынтымақтастық үшін берік негіз қалаған BigPharmа өкілдерімен кездесулер өткізуге мүмкіндік туды.
Шетелдік серіктестердің келуімен Қазақстанда GMP халықаралық стандарттары бойынша сертификатталған өндірістік алаңдар пайда бола бастады. Қазіргі уақытта 9 отандық фармацевтикалық компания GMP сертификаттарын алды. Айта кету керек, олардың көпшілігі шетелдік қатысуы бар кәсіпорындар. Белгілі бір өндірістерге арналған GMP сертификаттарының болуы өндірілетін өнім көлемін ұлғайтуға және отандық препараттарды сыртқы нарықтарға еркін жылжытуға ықпал етуі тиіс.
Тұтастай алғанда, қазақстандық фармацевтикалық нарық салыстырмалы түрде жас, алайда оның барлық жылдарында отандық фарманы дамыту үшін орасан зор жұмыс атқарылды. Егер бұрын ел аумағында дәріханалардың санын саусақпен санауға болатын болса, қазір Қазақстан Орталық Азия өңірінде де, ЕАЭО бірыңғай нарығы шеңберінде де жетекші көрсеткіштерге ие өңдеуші өнеркәсіптің серпінді дамып келе жатқан салаларының бірі болып табылады.
Қазақстандық өндірушілер Қырғызстан, Ресей, Словения, Түркия және Өзбекстан нарығын табысты игеруде. Салаға салынған инвестициялардың өсуі фармацевтикалық өнімдер экспортының көрсеткіштерін жақсартуға серпін берді. Мысалын, 2021 жылдың қаңтар-наурыз айларында шетелге жеткізілімдер шамамен 18,7 млн долларды құрады, бұл 2020 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 48%-ға артық.
Фармацевтикалық индустрияны дамыту стратегиясы өз алдына өршіл мақсаттар қояды, оның ішінде фармацевтика өнеркәсібін серпінді ғылыми-технологиялық және әлеуметтік бағдарланған дамыту, жоғары өнімді экспортқа бағдарланған сектор құру және соның салдарынан дәрілік заттар экспортының көлемін ұлғайту. Стратегиялық міндеттер ғылым, білім және қолданыстағы фармацевтика арасындағы тығыз байланысты қалыптастыру және сақтау болып табылады, бұл іргелі ғылымның дамуына серпін береді және Қазақстанның ғылыми мұрасын нығайтады.
Жаңа зауыттың ашылуы отандық өндірістің дамуына жаңа серпін береді, өндірушілеріміздің инновациялық препараттарды терең оқшаулауға дайындығын көрсетеді, бұл ғылыми әзірлемелердің коммерцияландыру және практикаға бағдарлану дәрежесін арттырып қана қоймай, таяу болашақта қазақстандық өнім экспортының үлесін арттырады.
Азаматтардың денсаулығы әрқашан қоғамның әл-ауқатының негізгі факторы болды. Өндірістің үнемі өсуімен және экологияның нашарлауымен аурулардың эволюциясы және оларды тиімді емдеу мәселесі барған сайын кеңейе түсуде. Сондықтан фармацевтикалық нарықтың қарқынды дамуы оның өмірлік басымдығымен анықталады, өйткені адамзат дәрі-дәрмектерді үнемі тұтынуды қажет етеді.Бүгінгі күні қолымыздағы барлық нәтижелер қажырлы еңбекпен және мемлекеттік қолдаудың арқасында алынды. Саланың одан әрі дамуында оның пайда болу тарихын білу өте маңызды, өйткені өткенсіз болашақ болмайды. Бұл фармацевтика саласында жіберілген қателіктерді қайталамауға мүмкіндік береді. Елдің дамыған фармацевтикалық өнеркәсібі оның экономикасының жоғары инновациясының көрсеткіші болып саналады.Қазақстандық Фармацияның соңғы 30 жылдағыдай серпінді ілгерілеуімен Қазақстан фармацевтиканың барлық аспектілерінде көшбасшы орынға ие болатынына күмән жоқ. Бұл өз кезегінде елдің экономикалық және әлеуметтік дамуын, халықтың әл-ауқатының деңгейін көрсетеді, сәйкесінше фармацевтикалық нарық экономиканың маңызды секторы болып табылады.
Дереккөздер:
 (14) (1).png)
.png)
 (9).png)
.jpeg)
